2 lipca w 210 rocznicę walk o Twierdzę Kołobrzeg w 1807 roku, otwarte zostało Muzeum Miasta Kołobrzeg. To nowa nazwa oddziału Muzeum Oręża Polskiego, która w pełni omawiać będzie historię miasta nad Parsętą.

Historią miasta, co do zasady, zajmowało się w dawnych wiekach wiele osób. Dość wspomnieć wielkich pastorów kolegiaty, jak Johann Friedrich Wachsen, Johann Gottlieb Mass czy Paul Hinz, albo dyrektora gimnazjum w Gryficach Hermana Riemanna, autora wielkiej monografii Kołobrzegu, honorowego obywatela miasta. Pamięć o dawnych wiekach można było kultywować chociażby w kolegiacie, gdzie znajdowała się biblioteka, a także wspomnienia dawnych obywateli. Nie istniała jako taka potrzeba tworzenia muzeum.

Przed wojną…
Pierwsze kołobrzeskie muzeum powstało w 1925 roku w dwóch salach szkoły dla dziewcząt, obecnie ZSEH im. Emilii Gierczak. Jego założycielem był prezes Kolberger Verein für Heimatkunde. Dr Otto Dibbelt (1881-1956), był nauczycielem biologii i pasjonatem historii. Jego towarzystwo krajoznawcze wykonało niebywałą robotę w Powiecie Kołobrzesko-Karlińskim w zakresie zdobywania i zabezpieczenia wszelkich pozostałości historii odnajdywanych w okolicy. Gdy wykopano coś w ziemi, dawano znać okolicznemu nauczycielowi, ten telefonował do Dibbelta, który rowerem jechał na miejsce, aby zabezpieczyć znalezisko dla muzeum. Generalnie, sala miała charakter typowego muzeum ojczyźnianego, gdzie kolekcja obejmowała nie tylko pamiątki historyczne, ale także na przykład eksponaty przyrodnicze.

Na przełomie lat 20-tych i 30-tych, dyskusja na temat powstania muzeum z prawdziwego zdarzenia, nabierała rumieńców. Sprawę tę powierzono pionierom muzealnictwa: Dibbeltowi oraz Göbelowi. Przede wszystkim, rozwiązać trzeba było sprawy lokalowe. Wybrano trzy budynki, które po remoncie można by zaadaptować na cele muzealne. Jako pierwszy, wskazano tzw. dom z arkadą przy ulicy Budowlanej. XVIII-wieczna rokokowa kamienica, pamiętała jeszcze okres szwedzkiej okupacji Twierdzy Kołobrzeg w czasie wojny trzydziestoletniej. Druga pozycja to średniowieczna kamienica mieszczańska przy obecnej ul. Emilii Gierczak, jeden z najstarszych domów zachowanych w Kołobrzegu, w oryginalnym stanie i z historycznym, kupieckim wyposażeniem wewnątrz. Trzeci budynek to empirowy Pałac Braunschweigów z początku XIX w. przy ul. Armii Krajowej, również z ciekawym i oryginalnym wyposażeniem. Wykup nieruchomości nastąpił szybko, miastu szczęśliwie udało zakończyć się negocjacje ze wszystkimi właścicielami i przystąpić do remontu.

Główna siedziba muzeum miejskiego znajdowała się w domu z arkadą. Otwarcie ekspozycji nastąpiło 3 lipca 1937 roku. W 25 izbach prezentowano historię Kołobrzegu od czasów prehistorycznych, aż po XX wiek. Ekspozycja ukazywała życie mieszkańców, sztukę, sztukę sakralną, kolekcję broni. Miała również odrębną salę poświęconą wojnie siedmioletniej i obronie miasta w 1807 roku „Colberg 1807”.

Przedłużały się za to prace przy kamieniczce średniowiecznej. Remont był tu bardziej skomplikowany, obejmował bowiem regotyzację zabytku. Zdjęto tynk z elewacji zewnętrznej, wyrównano okna, osuszono wnętrze. Budynek ten w całości został urządzony według idei partii hitlerowskiej. Joachim Nettelbeck, był narodowosocjalistycznym bohaterem, wykorzystywanym szeroko w hitlerowskiej propagandzie, podobnie jak samo oblężenie miasta w 1807 roku. W dużej części, tej tematyce poświęcono zaprojektowaną wystawę. W ogóle partia miała duży sentyment do dawnych bohaterów. Baterię nadbrzeżną zamontowaną na lewym brzegu Parsęty nazwano „Nettelbeck”, a imiona Gneisenaua, Nettelbecka, Schilla i Waldenfelsa nosiły cztery struktury organizacyjne NSDAP w przedwojennym Kolbergu. Na otwarcie tego muzeum, 20 września 1938 roku, przybył osobiście gauleiter Pomorza Franz Schwede-Coburg. Uroczystości nadano typowo nazistowski charakter.

Prace remontowe prowadzono również w kamienicy przy obecnej ulicy Armii Krajowej, jednak inwestycję przerwano na czas wojny. Nie otwarto tam formalnej ekspozycji.

W temacie przedwojennego muzealnictwa kołobrzeskiego warto zwrócić uwagę na jeden aspekt. Metodyka wystaw miała na celu gloryfikację i wywyższanie rasy germańskiej. Polityka wielkich Niemiec była obowiązkowa także w muzealnictwie. Konsekwencją tego było usuwanie faktów niewygodnych historycznie, usuwanie, a nawet niszczenie niektórych zabytków, zwłaszcza o proweniencji słowiańskiej. 

Po 1945 roku
Duża część muzealiów została ewakuowana przed zniszczeniem. Niestety, sporo zostało w Kołobrzegu. Niektóre zniszczono, inne rozkradziono. W latach 50-tych, kołobrzeskie zabytki zbierał Jan Frankowski, nieodżałowany pionier kołobrzeskiego muzealnictwa, który ideę powołania Muzeum Regionalnego w Kołobrzegu zaszczepił tu już w 1957 roku. Mieszkańcy przynosili pamiątki, rosły zbiory i zainteresowanie historią miasta. Niestety, obowiązki zawodowe zniweczyły to zadanie, a zabytki zgromadzone w Bibliotece Powiatowej, zostały rozkradzione. Potraktowano je ja zwykłe rupiecie. Później, był jeszcze rocznicowy zjazd kombatantów. Podjęto uchwałę o utworzeniu Muzeum Oręża Polskiego, ale i ta inicjatywa zakończyła się fiaskiem – przez krótki okres czasu pod latarnią morską była prezentacja wojskowego sprzętu. Wreszcie, 9 maja 1963 roku, zarządzeniem nr 7/63 Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Kołobrzegu, utworzono Muzeum Regionalne. Jego siedzibą była wyremontowana kamienica kupiecka przy ul. E. Gierczak.

Od 1960 roku trwała odbudowa bloku wieżowego kolegiaty. Po odebraniu części nawowej i wieżowej Parafii Św. Marcina, wojewódzki konserwator zabytków Feliks Ptaszyński przystąpił do prac remontowych. Aby wykonać inwestycję i uratować bryłę kolegiaty, wymyślił ideę „trwałej ruiny”. I tak realizowano prace, aż do roku 1965. Wówczas okazało się, że nie ma co zrobić z powierzchnią, która powstała wewnątrz bloku wieżowego. I tu z ideą pospieszyły władze wojewódzkie, które zaproponowały stworzyć muzeum wojskowe, nie od razu nazywane Muzeum Oręża Polskiego. 8 maja w odbudowanej części wieżowej kolegiaty otwarta została wystawa muzealna. W wieży mieściły się następujące ekspozycje: I poziom: wojny szwedzkie, wojny napoleońskie, II poziom: Pomorze Zachodnie, agresja hitlerowska na Polskę, bitwa o Wał Pomorski, III poziom: bitwa o Kołobrzeg, operacja pomorska. Dalej wychodziło się na taras widokowy. Scenariusz wystawy opracowało kolegium historyków: Janusz Przewoźny, Tadeusz Gasztold, Zygmunt Grężlikowski, Franciszek Rożnowski. Projekt plastyczny wykonali: Irena Kozera, Ludmiła Popiel, Jerzy Fedorowicz. Pierwszym kierownikiem muzeum został Franciszek Rożnowski. W 1974 roku, kolegiatę oddano Kościołowi, a na mocy porozumienia stron, wieża przeszła w użytkowanie Kościoła w roku 1976.

W połowie lat 70-tych przeprowadzono konkurs na budowę budynku dla muzeum, który wygrała grupa koszalińskich architektów pod przewodnictwem Andrzeja Katzera. Niestety, projekt nigdy nie został zrealizowany, bowiem nie było na to pieniędzy. Ostatecznie, pawilon muzealny został zbudowany obok zabytkowej kamieniczki, przy ul. Emilii Gierczak. – Środowisko architektów wyrażało opinię, żeby muzeum stało tu okresowo – mówił autorowi tekstu architekt Andrzej Lepczyński w 2002 roku, kierownik zespołu, który zaprojektował pawilon MOP. – Teren pod wystawą stał się swoistą rezerwą, która miała czekać na lepsze czasy. Przewidywaliśmy, że będzie to budynek tymczasowy, na około 15 lat.

A tak czytamy na ten temat w sprawozdaniu z działalności muzeum za 1975 roku: „Główną troską dyrekcji muzeum w minionym roku były starania o zabezpieczenie bazy lokalowej w związku z koniecznością opuszczenia wieży kolegiaty. Zapadła decyzja budowy nowego muzeum. Władze miasta przydzieliły na ten cel teren w południowej części miasta. Na zlecenie Wojewódzkiego Komitetu Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa w Koszalinie Stowarzyszenie Architektów Polskich Oddział w Koszalinie zorganizowało konkurs zamknięty nr 587 na opracowanie koncepcji programowo-urbanistyczno-architektonicznej Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Do udziału w konkursie zaproszono 8 zespołów architektów z terenu całej Polski. Rozstrzygnięcie nastąpiło 13 lutego 1976 r. Sąd konkursowy pod przewodnictwem arch. Henryka Buszko przyznał pierwszą nagrodę i tym samym zakwalifikował do realizacji projekt architektów koszalińskich Andrzeja Katzera i Stanisława Skowyrskiego. Przyjęto do realizacji projekt dobrze wkomponowany jest w układ urbanistyczny miasta, istniejące elementy starych fortyfikacji bastionowych i charakterem swoim oddaje treść Muzeum Oręża Polskiego. Natychmiast po uzyskaniu projektu przystąpiono do opracowywania dokumentacji. Równocześnie dyrekcja muzeum czyniła starania o tymczasową bazę lokalową na okres przejściowy, do chwili zbudowania nowego budynku. Władze miasta przydzieliły dla muzeum w tymczasowe użytkowanie teren w obrębie ulic: E. Gierczak, Rzeczna i Narutowicza, gdzie rozbudowana zostanie ekspozycja plenerowa sprzętu ciężkiego. Znajdująca się w obrębie tego terenu zabytkowa kamieniczka mieszczańska (ul. E. Gierczak 5) zostanie poddana kapitalnemu remontowi i tu będzie stała ekspozycja działu historyczno-wojskowego (dotychczas znajdująca się w wieży kolegiaty). W pałacyku klasycystycznym przy ul. Lenina 10, który obecnie jest remontowany przez Przedsiębiorstwo Konserwacji Zabytków w Szczecinie, będzie dyrekcja muzeum, dział naukowo-oświatowy z biblioteką oraz dział historii Kołobrzegu ze stałą ekspozycją poświęconą dziejom miasta”.

Otwarcie wystawy plenerowej przy ul. Emilii Gierczak nastąpiło 17 marca 1980 roku. Prace zrealizowano wielkim wysiłkiem i przy staraniu dyrektora – Hieronima Kroczyńskiego. Trudności materiałowe były ogromne. Trzeba było obchodzić liczne zakazy i piętrzone fanaberie administracyjno-prawne okresu PRL. Starania te wspierał przewodniczący MRN Kazimierz Walewski oraz naczelnik miasta – Jerzy Roszkiewicz. Prace wykonywali żołnierze kołobrzeskiego garnizonu oraz pracownicy Kołobrzeskiego Przedsiębiorstwa Remontowo-Budowlanego. Uroczystego otwarcia dokonał wiceminister obrony narodowej gen. Józef Urbanowicz.

Muzeum Kołobrzegu
Pierwsza wystawa pt. „Dzieje Kołobrzegu” została otwarta już w 1970 roku na parterze Kamienicy Kupieckiej. W związku z pozyskaniem nowego obiektu, w czerwcu 1977 roku w piwnicy Pałacu Braunschweigów otwarta została wystawa stała „Dzieje Kołobrzegu”. Jak pisze Barbara Zabel w „Dziejach Kołobrzegu”, została ona zamknięta we wrześniu tego samego roku. Niestety, nie było miejsca na urządzenie kompleksowej wystawy. Pozostało jednak postanowienie, że takowa powstać powinna. „Postanowienie to stało się niejako obowiązkiem, kiedy od 1986 roku rozpoczęły się na terenie miasta lokacyjnego archeologiczne prace ratowniczo-konserwatorskie związane z budową tzw. „kołobrzeskiej starówki”. Pracami kierował p. doc. dr hab. Marian Rębkowski” – pisze Barbara Zabel. Przez lata brakowało pieniędzy na remont zabytkowych piwnic. Gdy środki się znalazły, planowano dokonać otwarcia wystawy na rok 2000. Zabrakło jednak czasu. Prace musiały być bardziej gruntowne. Ustalono, że wystawa uświetni obchody 40-lecia powojennego muzealnictwa w Kołobrzegu. Autorami wystawy „Dzieje Kołobrzegu” są: Barbara Zabel, artysta plastyk Jan Tężycki, Krzysztof Plewako (wykonanie makiet), prof. Marian Rębkowski. Otwarcie nastąpiło 9 maja 2003 roku.

Nie ulega wątpliwości, że jest to jedyna wystawa, ukazująca historię miasta Kołobrzeg. Znajdziemy na niej zarówno kwestie związane z utworzeniem kołobrzeskiego biskupstwa, nadanie praw miejskich, średniowieczną prosperitę w Hanzie, budownictwo miejskie, kulturę i sztukę, prezentowaną dzięki wspaniałym wykopaliskom archeologicznym. Na uwagę zasługują piękne wizualizacje: średniowiecznego Kołobrzegu czy też kołobrzeskiego portu. Niestety, wystawa ma też swoje wady. Niezwykle marginalnie traktuje okres nowożytny, z tworzeniem i funkcjonowaniem Twierdzy Kołobrzeg, a także ważnych bitew okresy wojny siedmioletniej i wojny lat 1806-1807. Słabo omówiony został również temat likwidacji twierdzy i powstawania uzdrowiska.

Nie ulegało w ostatnich latach wątpliwości, że wystawa „Dzieje Kołobrzegu” wymaga modernizacji, rozbudowy o okres nowożytny i czasy kurortu pierwszej kategorii. Nie brakuje zabytków do omawianego okresu, często unikatowych. Są obrazy, mapy, książki, mundury, armaty i wyposażenie wojskowe. Na opracowanie zasługuje okres roku 1807, w tym udział w tych walkach Polaków. Dzięki wsparciu Województwa Zachodniopomorskiego i wsparciu Anny Mieczkowskiej, członka Zarządu Województwa, Powiatu Kołobrzeskiego na czele ze starostą Tomaszem Tamborskim i Gminy Miasto Kołobrzeg wraz z prezydentem Januszem Gromkiem, udało się zdobyć środki na przebudowę wystawy, zgromadzenie zabytków, dzięki czemu uda się stworzyć największą ekspozycję poświęconą historii miasta. Tak powstaje Muzeum Miasta Kołobrzeg w zabytkowych Pałacu Braunschweigów. 

Robert Dziemba